Zie ook producten van Pharos.

1.  De meest relevante punten

  • U kunt in de tekst informatie vinden over de volgende onderwerpen:
    • De eerste 1000 dagen / Kansrijke Start
    • Perinatale- en zuigelingensterfte bij personen met een migratie achtergrond.
    • Knelpunten in de zorg aan migranten in de preconceptie fase, tijdens de zwangerschap en de kraamperiode
    • Consanguine huwelijken
    • Vitamine D-deficiëntie en zwangerschap
    • Sikkelcelanemie, hemoglobinopathieën en zwangerschap
    • Problemen t.g.v. vrouwelijke genitale verminking (VGV)
    • Postpartum depressie en andere psychosociale problemen
  • Voor de culturele aspecten m.b.t. zwangerschap en kraamperiode verwijzen wij naar het onderwerp Zwangerschap en kraamperiode – culturele aspecten

De gezondheid van een kind en zijn/haar moeder begint niet bij de geboorte maar al voor de conceptie. Vanaf de conceptie is de ontwikkeling van een kind bepalend voor zijn gezondheid en welzijn als volwassene. Een kind zonder goede start heeft op latere leeftijd een grotere kans op lichamelijke en geestelijke problemen, waaronder diabetes mellitus, cardiovasculaire aandoeningen, obesitas en depressies. Er zijn meer oorzaken voor een ongezonde start van kinderen dan de genetische aanleg, gezondheid en leefstijl van de ouders. Vaak speelt de sociale context met factoren als migratie, stress en armoede mee. Er is veel gezondheidswinst te behalen bij (aanstaande) gezinnen met een lage opleiding, laag inkomen of een migratie- of vluchtgeschiedenis. Zorg voor zwangeren, maar kwetsbare zwangeren in het bijzonder, vraagt daarom om een integrale aanpak, waarin geboortezorgprofessionals, huisartsen, gemeentes en scholen samenwerken. Zeker bij zwangere migranten en migranten met een zwangerschapswens de ‘Kansrijke Start’ in de gaten houden. Lees verder bij 7. Literatuur en links voor meer informatie over ‘Kansrijke Start’

Van de mensen met een migratieachtergrond zijn vooral vluchtelingen extra kwetsbaar voor een onbedoelde zwangerschap. Zij hebben soms onvoldoende toegang gehad tot anticonceptie- en noodmiddelen en lopen extra risico om in aanraking gekomen te zijn met seksueel geweld en mensenhandel.

Perinatale sterfte is bij eerste generatie migrantenvrouwen bijna 40% hoger dan bij vrouwen met een Nederlandse achtergrond. Onder de tweede generatie migranten is de perinatale sterfte nog altijd ruim 33% hoger. De hoogste perinatale sterfte vindt men bij kinderen van moeders van Antilliaanse, Arubaanse en Surinaamse afkomst (50% hoger). Wiegendood komt vaker voor bij lager opgeleiden en bij sommige groepen migranten. Ook de zuigelingensterfte (sterfte in het eerste levensjaar) is verhoogd onder veel groepenmigranten.

De oorzaken die ten grondslag liggen aan de hogere perinatale-, zuigelingen- en moedersterfte zijn divers en niet gelijk voor alle groepen migranten. Factoren die een rol spelen in de verhoogde sterftecijfers zijn:

  • lage sociaal-economische status
  • etnisch bepaalde biologische factoren zoals vroeggeboorte en laag geboortegewicht (Surinamers/Antillianen)
  • vaker voorkomen van tienerzwangerschappen multipariteit
  • leefstijlfactoren (bv. roken bij Turkse vrouwen)
  • aangeboren aandoeningen
  • ondergebruik van prenatale zorg
  • substandaard zorg door o.a. communicatieproblemen

Uit onderzoek blijkt dat zwarte- en Aziatische vrouwen een groter risico hebben op zwangerschapscomplicaties zoals pre-eclampsie en een intra-uteriene vruchtdood, ook na correctie voor sociaaleconomische status. Het is dus belangrijk om hierop bedacht te zijn bij een zwangerschap.

Gebruik van gezondheidszorg

Migranten afkomstig uit laag- en middeninkomenlanden maken minder gebruik van preventieve maatregelen zoals foliumzuur, komen vaak later bij de verloskundige terecht en hebben minder vaak controles. Ook maken zij minder vaak gebruik van kraamzorg. Veel migranten hebben minder kennis van mogelijkheden van prenatale diagnostiek, zoals een vlokkentest, vruchtwateronderzoek of een uitgebreide 20-wekenecho. Ook maken zij minder gebruik van kraamzorg.

Factoren die een rol spelen bij het minder gebruik maken van verloskundige- en kraamzorg zijn o.a.

  • onvoldoende bekendheid met de organisatie van de Nederlandse gezondheidszorg
  • het onvoldoende beheersen van de Nederlandse taal
  • lage opleiding en gezondheidsvaardigheden
  • jonge leeftijd (tienerzwangerschappen)
  • ongeplande/ongewenste zwangerschappen
  • voor ongedocumenteerde migrantenvrouwen geldt ook nog: geldgebrek en mogelijk ook angst om een dokter te raadplegen i.v.m. hun ongedocumenteerde status
  • artsen gaan er ten onrechte vanuit dat migranten (en zeker moslims) geen prenatale diagnostiek of erfelijkheidsonderzoek zouden wensen, en bieden dit niet altijd aan

Kwetsbare groepen: Zwangerschapsuitkomsten onder asielzoeksters zijn slechter dan onder andere bevolkingsgroepen, ook in vergelijking met andere groepen migranten. Factoren die een rol spelen naast de eerdergenoemde factoren

  • taalbarrière
  • overplaatsing tijdens asielprocedure waardoor discontinuïteit van zorg
  • ontbreken sociaal netwerk
  • slechtere gezondheidsstatus bij aanvang van zwangerschap (o.a. ondervoeding, HIV, seksueel geweld, vrouwelijke genitale verminking, psychische problemen)
  • sociale factoren die de gezondheid negatief beïnvloeden

Consanguine huwelijken in Nederland komen vooral voor in de Turkse en Marokkaanse gemeenschap en binnen kleine religieuze gemeenschappen. Het gaat dan om partners die door afstamming van een of meer gemeenschappelijke voorouder(s) verwant zijn aan elkaar (bijvoorbeeld neef en nicht of achterneef en achternicht. Bekijk het wereldwijd voorkomen van cosanguiniteit.

  • Huwelijken tussen verwanten zijn in veel culturen een gangbare praktijk en hebben vaak belangrijke sociale voordelen. De WHO heeft vastgesteld dat het, gezien deze sociale en culturele wortels, niet gepast of wenselijk is om verwantschapshuwelijken te ontmoedigen, ondanks het verhoogde risico op aangeboren aandoeningen. De WHO beveelt aan om risico-paren op te sporen en hen gericht onderzoek aan te bieden.
  • Bij huwelijken tussen bloedverwanten is het risico op autosomaal-recessief overerfelijke aangeboren aandoeningen verhoogd.
  • Vaak wordt gedacht dat deze hogere prevalentie van aangeboren afwijkingen een belangrijke rol speelt in de verhoogde perinatale sterftecijfers; in absolute aantallen gezien is de invloed van aangeboren afwijkingen t.g.v. consanguiniteit op het perinatale sterftecijfer echter gering.

Deficiënties van vitaminen: Veel migranten gebruiken geen extra foliumzuur voorafgaand aan de conceptie en tijdens het eerste zwangerschapstrimester. Ruim de helft van deze zwangeren en hun pasgeborenen heeft (ernstige) vitamine D-deficiëntie. Zie ook onderwerp Vitamine D-deficiëntie.

Vrouwelijke Genitale Verminking (vgv): Veel vrouwen uit Soedan, Somalië, Eritrea en enkele andere landen zijn besneden, hetgeen van invloed kan zijn op de bevalling. Zie ook onderwerp Vrouwelijke Genitale Verminking (vgv) of meisjesbesnijdenis.

Hemoglobinopathieën (Sikkelcelanemie, thalasemie) komen veel voor bij bepaalde groepen migranten, bijvoorbeeld bij migranten afkomstig uit de landen rondom de Middellandse Zee. Deze kunnen resulteren in anemie, die meer zichtbaar is in de zwangerschap. Ook ijzergebrek komt bij bepaalde groepen migranten vaker voor als oorzaak voor anemie. Voor meer informatie en bijvoorbeeld achtergronden over sikkelcelanemie zie ook onderwerp Hemoglobinopathieën.

Ten aanzien van sikkelcelanemie zijn bij zwangerschap en bevalling de volgende zaken van belang:

  • Als beide ouders heterozygoot drager zijn, heeft hun ongeboren kind een kans van 25% om de ziekte te krijgen.
  • Tijdens de zwangerschap kan bij een vrouw met sikkelcelanemie een sikkelcelcrisis voorkomen.
  • Sikkelcelanemie kan het verloop van de zwangerschap beïnvloeden, met mogelijk groeiretardatie, vroeggeboorte en/of perinatale sterfte.

Postpartum depressie (PPD)

  • PPD komt wereldwijd voor en elke vrouw loopt risico op PPD na de zwangerschap.
  • Migrantenvrouwen hebben een hoger risico door een accumulatie van risicofactoren.
  • Met name de volgende risicofactoren spelen een rol:
  • post-traumatische stress t.g.v. oorlog en/of ervaringen tijdens migratie/vlucht
  • verleden van seksueel geweld
  • het ontbreken van een sociaal netwerk
  • lage sociaaleconomische status (waaronder armoede, werkeloosheid, laaggeschooldheid, laaggeletterdheid en slechte behuizing)
  • gevoelens van ontheemding en sociale isolatie

Leefstijlfactoren

  • Roken: In Nederland rookte in 2010 6,3% van alle vrouwen tijdens de zwangerschap. Onder laagopgeleiden is de prevalentie zelfs 13,8%. Tussen verschillende groepen migranten varieert de prevalentie. De prevalentie is vooral hoog bij vrouwen van Turkse afkomst, terwijl de meeste vrouwen uit andere migrantengroepen juist veel minder roken dan Nederlandse vrouwen.
  • Ramadan: Zwangere vrouwen zijn uitgezonderd van deelname aan de ramadan; toch willen veel zwangeren, zeker in het begin van de zwangerschap, zich niet hieraan onttrekken. Dit kan nadelige gevolgen hebben voor de baby (laag geboortegewicht). Zie ook onderwerp Ramadan
  • Voeding: Bij sommige Nederlanders en bij veel migranten bestaat het idee dat je tijdens de zwangerschap moet eten voor twee.

Vrouwelijke Genitale Verminking:

voor achtergronden zie onderwerp Vrouwelijke Genitale Verminking (vgv) of meisjesbesnijdenis.

Consanguine huwelijken

  • Aangeboren afwijkingen: hoger risico op (meestal zeer zeldzame) autosomaal recessieve aandoeningen, zoals:
  • erfelijke bloedarmoede: sikkelcelanemie en thalassemieën: komen sowieso vaak voor bij migranten
  • stofwisselings- en stapelingsziekten (o.a. fenylketonurie (PKU))
  • gehoor- en visusproblemen
  • skeletafwijkingen
  • mentale retardatie
  • leerproblemen

 Vitamine D-deficiëntie

  • Kliniek zwangere vrouw:
    A-specifieke klachten zoals moeheid, pijn en spierzwakte kunnen makkelijk verward worden met klachten die behoren bij de zwangerschap.
  • Kliniek pasgeborenen:
    Sinds de invoering van suppletie van vitamine D is rachitis bij pasgeborenen en jonge kinderen in zijn geheel verdwenen. Er zijn enkele incidentele meldingen van stuipen bij pasgeborenen op basis van ernstig vitamine D gebrek. Op latere leeftijd worden spierzwakte en spierkrampen gemeld.

  Sikkelcelanemie

  • Zie ook onderwerp Hemoglobinopathieën.
  • Invloed van zwangerschap op sikkelcelziekte:
    • Onduidelijk is of sikkelcelcrises vaker optreden tijdens de zwangerschap.
    • De bestaande hemolytische anemie kan verergeren tijdens de zwangerschap.
    • Door toename van het circulerend volume, kan hartfalen manifest worden.
    • Mogelijk is er een groter risico op trombo-embolie.
  • Invloed van SCA op de zwangerschap:
    • Spontane abortus, vroeggeboorte en intra-uteriene groeivertraging komen vaker voor bij patiënten met sikkelcelziekte.

Obstetrische gevolgen van vgv

  • Deze risico’s zijn m.n. van belang bij een type-3 vgv, ofwel infibulatie. Door littekenweefsel kan de baringstijd worden verlengd met risico op o.a. sectio caesarea, perinatale asfyxie of -sterfte.
  • Door tijdige verwijzing door verloskundige of huisarts naar een gespecialiseerde gynaecoloog zal in de praktijk het risico voor de vrouwen in Nederland beperkt zijn.

Zie ook onderwerp Vrouwelijke Genitale Verminking (vgv) of meisjesbesnijdenis.

Postpartum depressie

Herkenning van een postpartum depressie bij migrantenvrouwen kan soms moeilijk zijn.

In veel culturen bestaat er een taboe op het bespreken van psychische klachten en wordt hiervoor geen hulp gezocht. Ook kunnen psychische klachten schuil gaan achter fysieke klachten (somatisatie). Zie ook onderwerp SOLK.

  1. Preconceptie en zwangerschap

     1A: Preconceptieconsult

Gemiddeld melden vrouwen met een migrantenachtergrond zich later dan anderen bij huisarts of verloskundige. Meestal pas als zij al zwanger zijn. Indien vrouwen met een migratieachtergrond hun kinderwens kenbaar maken, is het raadzaam meteen het preconceptieconsult onder de aandacht te brengen.

  • Vraag bij zwangere vrouwen afkomstig uit gebieden waar VGV voorkomt of er bij hen sprake is van meisjesbesnijdenis en in welke vorm.
  • Meet laagdrempelig de bloeddruk bij vrouwen met een migratieachtergrond. Zij hebben een verhoogd risico op zwangerschapscomplicaties als zwangerschapshypertensie en pre-eclampsie.
  • Controleer frequenter op anemie. Dit komt vaker voor bij vrouwen van niet-Noord-Europese afkomst.
  • Er bestaan grote etnische verschillen onder zwangeren wat de vitamine B12-status betreft; met name zwangeren van Turkse afkomst blijken vaker een vitamine B12-deficiëntie te hebben.

1B: Erfelijke aandoeningen (en consanguine huwelijken)

  • Anamnese: zijn partners familie van elkaar? Eerder kind met aangeboren afwijkingen? Voorkomen van aangeboren afwijkingen, verstandelijke beperking of ontwikkelingsachterstand in de familie? Bekende drager hemoglobinopathie?
  • Preconceptie: Erfelijkheidsvoorlichting/ dragerschapsonderzoek
    • Vanwege hoge prevalentie hemoglobinopathie wordt geadviseerd voor alle zwangeren met een migrantenachtergrond en een afkomst uit het Middellands Zeegebied en Subsahara Afrika te controleren op hemoglobinopathieën. Zie ook NHG-standaard Preconceptieconsult.
  • Prenatale diagnostiek tijdens de zwangerschap en bij geboorte:
    • Het informeren van zwangeren met een migratieachtergrond over prenatale counselling en prenatale diagnostiek wordt door veel verloskundig hulpverleners als moeizaam ervaren. Het gebruiken van een professionele tolk kan dit proces vereenvoudigen. Zie ook https://www.huisarts-migrant.nl/taalbarriere-inzet-tolk/ .
    • Op de website van het RIVM zijn informatiefolders beschikbaar in verschillende talen, bijvoorbeeld over prenatale diagnostiek; stripverhalen met voorlichting over bloedonderzoek als je zwanger bent; 12-weken echo en de hielprik. Zie ook Folder De NIPT, en Folder 13- en 20-wekenecho en Hielprik en gehoortest bij pasgeborenen
    • Zie 7. Voorlichting voor aanvullend voorlichtingsmateriaal

1C: Medicamenteus beleid

  • Foliumzuur: Veel migrantenvrouwen nemen geen foliumzuur. Toedienen van foliumzuur is nog steeds zinvol als de vrouw < 12 weken zwanger is. Het is aannemelijk dat zwangere vrouwen die drager zijn van thalassemie meer behoefte aan foliumzuur hebben. Daarom is het advies om zwangere dragers te suppleren met 0,5 mg foliumzuur per dag.
    • Vitamine D-deficiëntie: Adviseer vitamine D-suppletie aan alle vrouwen met een zwangerschapswens, zeker aan vrouwen bij wie de kans op een tekort groot is (donkere huid, gesluierd, weinig zon-expositie, klachten). Adviseer alle zwangere vrouwen ook dagelijks 10 microgram (400IE) in te nemen. Als er sprake is van een deficiëntie, geef dan 25 microgram (1000IE) tijdens de zwangerschap en borstvoedingsperiode.
  1. Zwangerschapsbegeleiding
  • Verwijzing verloskundige
  • Uitleg aan de zwangere over hoe de verloskundige zorg in Nederland georganiseerd is, indien de zwangere hiermee onvoldoende bekend is.
  • Gericht en concreet doorverwijzen.
  • Instrueren om de eerste afspraak te maken bij de verloskundige rond 10e week van de zwangerschap.
  • Zie Allesoverzwanger.nl voor voorlichtingsfolders en films in 5 talen over de geboortezorg in Nederland.
  1. Kraamperiode
  • Verwijzing Kraamzorg
    Uitleg hierover en concrete doorverwijzing kan een bijdrage leveren aan een groter gebruik van kraamzorg.
  • Vitamine D: Adviseer om ook tijdens de borstvoeding dagelijks 10µg vitamine D (400IE) in te nemen. Als er sprake is van een deficiëntie, geef dan 25µg per dag (1000IE) (23).
  • Roken: Ontraad roken in het bijzijn van kinderen. Geef uitleg over de gezondheidsrisico’s.
  • Hielpriktest: Sinds 2007 worden alle pasgeborenen gescreend op sikkelcelanemie of dragerschap daarvan. In het geval dat een hielprik test positief is, zullen ouders vaak de huisarts consulteren voor meer uitleg. Zie voorlichtingsmateriaal.
  • Preventie wiegendood: Geef voorlichting over veilige slaaphouding, veilig toedekken (geen dekbed) en de gevaren van passief roken. Speciale aandacht verdient het afraden van gebruik van een hoofdkussen bij migrantenzuigelingen.
  • Meisjesbesnijdenis/Vrouwelijke Genitale Verminking: Bij de geboorte van een meisje uit een moeder die zelf een besnijdenis heeft ondergaan, dient aandacht uit te gaan naar de preventie van meisjesbesnijdenis.
  • Zie ook onderwerp Vrouwelijke Genitale Verminking (vgv) en meisjesbesnijdenis en meisjesbesnijdenis.nl
  • Zie ook modelprotocol van de NVOG over het medisch handelen bij VGV.
  • Postpartum depressie: Herkenning van een postpartumdepressie bij migranten kan soms moeilijk zijn. In veel culturen bestaat er een taboe op het bespreken van psychische klachten en wordt hiervoor geen hulp gezocht. Ook kunnen psychische klachten schuilgaan achter lichamelijke klachten (somatisatie).
  • Zie voorlichtingsmateriaal.

Preconceptie

  • strakszwangerworden.nl – Gesproken en geschreven informatie en filmpjes in diverse talen over een gezonde leefstijl voordat je zwanger wordt.
  • Kelly en Karim willen een baby
  • zwangerwijzer.nl – (Informatie voor vrouwen die zwanger willen worden, in verschillende talen)
  • seksualiteit.nl (Informatie, tips en oefeningen om je te helpen bij vragen rond seksualiteit)
  • centeringpregnancy.nl (Zwangeren kunnen via centering pregnancy deelnemen aan groepsgerichte zwangerschapsbegeleiding)
  • zanzu.nl (website van Rutgers met informatie over seksuele gezondheid in 16 talen)
  • Begrijp je lichaam (eenvoudige uitleg over lichaam en gezondheid met op basis van infographics en korte teksten, ook over zwangerschap)
  • Allesoverzwanger.nl – voorlichtingsfolders en films in 5 talen over de geboortezorg in Nederland

Erfelijkheid

  • zwangerwijzer.nl: stellen met zwangerschapswens kunnen vragenlijst invullen om te weten te komen of er bepaalde risico’s bestaan voor de zwangerschap. Er zijn vragenlijsten in meerdere talen
  • benikdrager.nl: Website van Erfocentrum met informatie over dragerschap van erfelijke ziekten. Er worden in Nederland dragerschapstesten aangeboden voor verschillende doelgroepen.
  • RIVM:
    • Informatiefolders over de screening op het downsyndroom in elf talen (zoekterm: Informatie screening downsyndroom)
    • Stripverhalen met voorlichting over bloedonderzoek als je zwanger bent (zoekterm: stripverhaal bloedonderzoek)
    • 20 wekenecho in elf talen (zoekterm: informatie 20 wekenecho)
  • Oscarnederland.nl: Site voor patiënten en dragers van sikkelcelziekte en thalassemie (ook korte schriftelijke informatie in veel verschillende talen)
  • hbpinfo.com: Website over hemoglobinopathie (informatie in vele talen)
  • Zie voor meer informatie: www.erfocentrum.nl en erfelijkheid.nl.
  • Info over ziektes: rivm.nl/hielprik/ziektes

Voorlichtingsmaterialen kraamzorg

  • Eerste 1000 dagen van een kind. 2022.
  • NHG-Standaard Preconceptiezorg. Huisarts Wet. 2011;54(6):310-312.
  • NHG-Standaard Zwangerschap en kraamperiode. Huisarts Wet. 2012:55(3):112-25.
  • Jansen PW. Social inequalities in pregnancy outcomes and early childhood behavior. The Generation R Study [proefschrift]. Rotterdam: Erasmus Universiteit; 2009
  • VZ Info. Sterfte rond de geboorte. 2020.
  • Stussgen RAJ, Waelput AJM, Achterberg PW. Sterfte rond de geboorte: Zijn er verschillen naar etniciteit? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM; 2013
  • Goosen S, Oostrum IEA van, Essink-Bot M-L. Zwangerschapsuitkomsten en zorgbehoeften bij asielzoeksters; een literatuuroverzicht. Ned Tijdschr Geneeskd. 2010;154:A2318
  • Liu B, Nadeem U, Frick A, Alakaloko M, Bhide A, Thilaganathan B. Reducing health inequality in Black, Asian and other minority ethnic pregnant women: impact of first trimester combined screening for placental dysfunction on perinatal mortality. BJOG An Int J Obstet Gynaecol. 2022;(December 2021):1750–6
  • Fair F, Raben L, Watson H, Vivilaki V, Muijsenbergh M van den, Soltani H. Migrant women’s experiences of pregnancy, childbirth and maternity care in European countries: A systematic review. PLoS One. 2020;15(2):1–26
  • Waelput AJM, Achterberg Etniciteit en zorg rondom zwangerschap en geboorte: een verkenning van Nederlands onderzoek. RIVM rapport 270032004/2007. Bilthoven: RIVM; 2007
  • Feijen-de Jong E, Jansen D, Baarveld F, Schans C van der, Schellevis F, Reijneveld S. Determinants of late and/or inadequate use of prenatal healthcare in high-income countries: a systematic review. Eur J Public Health. 2011;22(6):904-913
  • Feijen-de Jong E, Jansen D, Baarveld F, Boerleider A, Spelten E, Schellevis F et al. Determinants of prenatal health care utilisation by low-risk women: A prospective cohort study. Women Birth. 2015;28(2):87-94
  • Lamkaddem M, Straten A van der, Essink-Bot M-L, Eijsden M van, Vrijkotte T. Etnische verschillen in het gebruik van kraamzorg. Ned Tijdschr Geneeskd. 2014;158:A7718
  • Lanting CI, Wouwe JP van, Burg I van den, Segaar D, Pal-de Bruin KM van der. Roken tijdens de zwangerschap; trends in de periode 2001-2010. Ned Tijdschr Geneeskd. 2012;156:A5092.
  • Wielders JPM, Dormaël PD van, Eskes PF, Duk MJ. Ernstige vitamine D deficiëntie bij ruim de helft van de niet-westerse allochtone zwangeren en hun pasgeborenen. Ned Tijdschr Geneeskd. 2006;150:495-499
  • Almond D, Mazumder B, Ewijk J van. Fasting During Pregnancy and Children’s academic performance. London: Centre for the Economics of Education London School of Economics; 2012
  • Waelput AJM, Achterberg Kinderwens van consanguine ouders: risico’s en erfelijkheidsvoorlichting. RIVM Rapport 270032003/2007. Bilthoven: RIVM; 2007
  • Cornel MC, Houwink EJF, Houwink PEF. Geef voorlichting over bloedverwantschap als risicofactor voor aangeboren afwijkingen. Ned Tijdschr Geneeskd. 2014;158:A7126
  • Wal MF van der, Jonge GA de, Pauw-Plomp H. Etnische factoren en voor wiegendood relevante verzorgingsfactoren. Ned Tijdschr Geneeskd. 1999;143:2141-2146
  • O’Mahony J, Donnelly T. Immigrant and refugee women’s post-partum depression help-seeking experiences and access to care: a review and analysis of the literature. J Psychiatr Ment Health Nurs. 2010;17(10):917-928
  • Beentjes MM, Weersma RLS, Koch W, Offringa AK, Verduijn MM, Mensink PAJS, Wiersma Tj, Goudswaard AN, Asselt KM van. NHG-Standaard Zwangerschap en kraamperiode (tweede herziening). Huisarts Wet. 2012;55(3):112-125
  • NHG-werkgroep Anemie. NHG-Standaard Anemie (eerste herziening). Huisarts Wet. 2014;57(10):528-36
  • Volmijer E. (2012). Kwaliteit van zorg voor niet-westerse allochtone patiënten in het UMC St Radboud. Onderzoeksverslag afdeling Health Technology assessment. Nijmegen: RadboudUMC
  • Evaluatie van de voedingsnormen voor vitamine D. Publicatienr. 2012/15. Den Haag: Gezondheidsraad; 2012

zwangerschap, preconceptieconsult, kraamperiode, perinatale sterfte, consanguiniteit, verwantschap, hemoglobinopathieën, erfelijkheid, sikkelcelanemie, wiegendood, postnatale depressie, vitamine D-deficiëntie, VGV